ما و «تجربۀ سوم تیر»؛ پرسشی برای شروع دوباره

در خبرها بود که عالیجناب علی لاریجانی در نطقی از دولت­های نهم و دهم با عنوان «دوره­ای که به ریش اصولگرایان بسته شد» یاد کرده اند. چنین اظهار نظرهایی بهانه لازم را برای طرح بحثی مهم و پرثمر دربارۀ نسبت جریان اصولگرا یا حزب اللهی با کارنامۀ دولت نهم و دهم یا آنچه که می­توان «تجربۀ سوم تیر» نامید، فراهم می­آورد. در اوایل دهۀ هشتاد جریان جدید اصولگرایی بر محور تدوین و تعمیق تحلیلی مشترک از «ماهیت انحراف حرکت انقلاب در سال­های پس از جنگ» برساخته شد. بعید نیست که موج بعدی اصولگرایی نیز بر محور تحلیلی از ماهیت ظهور و افول تجربۀ سوم تیر پدیدار گردد.

به طور کلی به نظر می­رسد در میان عموم کسانی که به صفت اصولگرایی متصف اند، دو دیدگاه در این باره وجود دارد که به نحو قابل توجهی نمایانگر نوعی شکاف نسلی نیز هست:

اول، دیدگاه کسانی است که همچون دکتر لاریجانی و همگنان او از طیف­ها و گروهها و احزاب گوناگون، سوم تیر و دورۀ بعد از آن را کابوسی می­دانند که تمام همت ما در عرصۀ سیاسی می­بایست معطوف به بستن راه تکرار آن باشد. از این منظر سوم تیر چیزی بود که ربطی به ما نداشت و ما –دست­کم تا مدتی- بدون هیچ بهره­ای هزینۀ آن را پرداختیم. از این منظر بحث از این دوره و تحلیل و ارزیابی آن ربطی به آیندۀ جریان اصولگرایی ندارد و عملاً باید بعد از مقادیر قابل توجهی تف و لعن و نفرین، به گورستان فراموشی و عدم فرستاده شود.

دوم، دیدگاه کسانی که سوم تیر را تجربه­ای متعلق به جریان حزب اللهی دانسته و از این منظر سیاست ورزی حزب اللهی و اصولگرایانه را در استمرار و تعقیب آن می­بینند. جوانان و جوان صفتانی که در این چارچوب می­اندیشند، خواه از آن دسته باشند که دولت برآمده از سوم تیر را تا پایان بر صراط حق و عدالت تفسیر می­کنند و خواه آنان که از جایی به بعد قائل به وقوع «انحراف» شدند، در این نکته با گروه اول مشترکند که گویی نیازی به تحلیل و ارزیابی جدی کارنامۀ دوره مذکور نمی­بینند. عدم احساس نیاز برای برخی بدان سبب است که معتقدند اصولاً «هر چه آن خسرو کند، شیرین بود» و برای برخی دیگر به این دلیل که با ساده­ ترین و بسیط ترین تحلیل ممکن خیال خود را راحت کرده اند؛ این تحلیل که گروهک انحرافی و مشخصاً یکی-دو نفر منحرف هواپیمای سوم تیر را ربوده اند! عملکرد این گروه اخیر در انتخابات مجلس نهم و ریاست جمهوری یازدهم نشانگر این است که اساساً نیازی به بازنگری و ارزیابی در تجربۀ سوم تیر نمی­بینند و قائلند که عیناً باید به همان صورت قبلی تکرار و بر آن ابرام (یا همان پایداری!) شود. گویی که فرجام تلخ دولت برآمده از سوم تیر سببی جز خصایل منفی شخص احمدی نژاد یا انحرافات فکری و عملی اطرافیان حاشیه ساز ندارد.

***

نگارندۀ این سطور به عنوان فرد کوچکی از جوانان اصولگرا، نسلی که ذهنیت سیاسی­اش در فضای سنگین دورۀ اصلاحات شکل گرفت، ابایی از این ندارد که خود را در نهایت متعلق به دستۀ دوم بداند. بر آنم که نسبت جریان اصولگرایی و «نو حزب­اللهی گری» با تجربۀ سوم تیر عمیق­تر از آن است که قابل گسست باشد. آری، اگر مقصود ما از اصولگرایی مجموعه­ای از گروه­ها و احزاب سیاسی باشد که قبلاً عمدتاً تحت عنوان «جناح راست» تعریف می­شده اند، «تجربۀ سوم تیر» ربط چندانی به آنها نداشته است و به معنای واقعی لفظ، به ریششان بسته شده است! اما اگر نوعی تلقی گفتمانی و منظر اجتماعی را اتخاذ کنیم و مفهوم اصولگرایی را در متن خیزش نسل جدیدی از نیروهای حزب اللهی با چارچوب گفتمانی جدید و سازماندهی جدید بیابیم، به راستی آیا در انتخابات 84 کسی جز محمود احمدی نژاد را می­توان نمایندۀ اصولگرایی تلقی کرد؟ آیا پیروزی احمدی نژاد 84 پیروزی اصولگرایی نبود و پیروزی (احتمالی) دیگر برادرانی که بنا به تحلیل­های درست و غلط ادبیات و جهت­گیری متفاوت با گفتمان جدید اصولگرایی اتخاذ کرده بودند، پیروزی اصولگرایی بود؟!

با این وجود، به نظر می­رسد اینک زمان آن رسیده است که به طور جدی­تر و دقیق­تر به ماهیت شکست تجربۀ سوم تیر بیاندیشیم و از آن سخن بگوییم. این اتفاق که خیزش آرمانگرایانه، اصولگرایانه و عدالتخواهانۀ سوم تیر به فضاحت خانه نشینی یازده روزه و ابتذال برداشت 16 میلیاردی از ذیحسابی ریاست جمهوری بیانجامد، آنقدر هولناک و مصیبت­بار است که نمی­توان به سادگی از کنار آن گذشت. نمی­توان آن را صرفاً به خباثت این و انحراف آن نسبت داد. نمی­توان آینه را پیش روی خود نگرفت و لا اقل بخشی از ماهیت شکست و تباهی را در آنچه که به عموم جریان حزب اللهی مربوط است، ردیابی نکرد. بدون چنین نقادی جدی و بی مجامله­ای امکان تأسیس جدید و احیای دوباره نخواهیم یافت.

به یاری خدا این بحث را در مجالی دیگر از سر خواهم گرفت. 

حکایت حزب الله

آنچه در ادامه می آید بخشی از نوشته ای است که جهت درج در شمارۀ جدید مجلّۀ هابیل نگاشته شده است. 

در متن تاریخ معاصر ما، «حزب الله» به عنوان یک هویت اجتماعی-سیاسی نخستین بار در راهپیمایی تاسوعای سال 57 ظاهر شد. نقل شده است که در میانۀ راهپیمایی عظیم آن روز اعضای یکی از گروه­های چپ مارکسیستی که خوش خیالانه می­پنداشتند از این نمد شاید کلاهی بتوان دست و پا کرد، در یکی از تقاطع­ها به جمعیت پیوستند و پرچم داس و چکش بالا بردند. واکنش جمعیت مسلمانی که از شبکۀ مساجد و هیئات و به دعوت عالمان دین به راهپیمایی آمده بودند، جز خشم چه می­توانست باشد؟ آنجا از اعماق وجود جمعی جماعت، آنجا که چیزی ورای فاعلیت­ها و عاملیت­ها در کار است، شعاری بیرون تراوید. شعاری که نه شاعرش مشخص است و نه مشخص است که چگونه بدین سرعت پاسخ مناسب لحظه تدارک دیده شده است: «حزب فقط حزب الله/ رهبر فقط روح الله» کوبندگی شعار و ارادۀ جمعی که ظاهرش می­کرده کافی بوده تا آن علم انحرافی پایین بیاید.

چیزی به وجود آمد که هر چند ریشه در اعماق تاریخ و سنت و فرهنگ این سرزمین داشت، اما تازه بود. «حزب الله» متولد شد.

حزب الله؛ امت امام

از همان آغاز روشن بود که حزب الله و حزب اللهی­ها را جز در نسبت مستقیم با شخصیت «رهبر افسانه­ای انقلاب ایران» نمی­توان فهمید. رهبری که عصارۀ 1400 سال خاطرۀ تاریخی مسلمان شیعۀ ایرانی بود. رهبری که از نجف و بعد هم از پاریس، بدون ذره­ای توجه به آنچه کارگزاران و بازیگران داخلی و بین المللی سیاست می­رشتند و می­بافتند، دعوت به انقلاب و قیام را ادامه می­داد. امتی که اینک خود را واجد امام می­دید، همۀ رشته­ها را پنبه کرد و انقلاب پیروز شد.

اما پیروزی پایان کار نبود. امام برخلاف سیاستمدار- تکنوکرات­هایی که سخن از پایان انقلاب و لزوم بازگشت مردم به خانه سخن می­گفتند، امت خود را به «حضور در صحنه» فرا خواند. برای حزب اللهی­ها حضور در صحنه صرفاً به معنای حضور در تجمعات و راهپیمایی­های پرشمار سالهای اول انقلاب، بحث­های خیابانی با طرفداران گروهک­ها و بعدها جارو کردن ته ماندۀ آنها از کف خیابان نبود –که البته این هم بود-، آنها حضور در صحنه را به معنای مشارکت فعال و ایجابی در رقم خوردن نظم و نظام تازه می­دیدند. این نظام جدید به نهادهای جدید نیاز داشت که جز به همت حزب اللهی­ها پا نمی­گرفت: کمیته، سپاه، جهاد سازندگی، جهاد دانشگاهی و بسیج مستضعفین.

حزب الله؛ جنگ

جنگ که آغاز شد، حضور در صحنه معنایی تازه یافت. در حقیقت، مهم­ترین صحنه­ای بود که حضور در آن برای حفظ انقلاب لازم بود. فلذا حزب اللهی­گری به رزمندگی پیوند می­یابد و فرهنگ شفاهی و آگاهی جمعی حزب الله را از مضامین مرتبط با خود انباشته می­سازد. چیزی که با گذشت بیست و پنج سال از پایان جنگ، کماکان طنین محکمی در میان حزب اللهی­ها دارد.

شاید دلیل این است که جنگ، هر جنگی که می­خواهد باشد، متضمن سرحدی­ترین و عمیق­ترین تجربه­های جمعی از شکست و پیروزی، اندوه و شادی و مرگ و زندگی است. این تجربۀ مشترک جمعی از چنان غنایی برخوردار است که حتی با گذر سالیان و تحول نسل­ها نمی­توان از مغناطیس قدرتمند آن گریخت. اما در مورد جنگ ما، یا به قول حزب اللهی­ها «دفاع مقدس» مسأله فراتر از این حرفهاست. در واقع امام دفاع مقدس را به چیزی فراتر از یک جنگ ملی- میهنی ارتقا داد. او هدف جنگ را نه فقط دفاع از خاک و تنبیه متجاوز و یا حتی آزادی قدس و کربلا، که «رفع فتنه از کل عالم» تعریف کرد. بدین معنا، جنگ مساوی با خود انقلاب قرار گرفت. تنهایی و مظلومیت ما در جنگ  نمودار حقیقت وضعیت انقلاب اسلامی در جهان ظلمت زدۀ موجود بود.

در چنین موقعیتی، رزمندۀ حزب اللهی خود را در حال رقم زدن سرنوشت تاریخ می­دید. او سرمست از این تمنای «شکافتن سقف فلک و در انداختن طرح نو»، آن هشت سال آسمانی را  «مِی در ساغر انداخت» و ندای «هو هو» و «حق حق» خود را در جهان طنین انداز کرد. و جز با چنین احوالی چگونه ایستادن با دستان خالی در برابر جهان میسر بود؟

اما این سکر و مستی نمی­توانست نهایتاً به صحو و هوشیاری نیانجامد. به قول شهید آوینی: «در جهانی که عقل یکسره طعمه شیطان گشته است (...)، از هر طریق که راه بسپاری، کار را به قطعنامه 598 می کشانند.»

حزب الله؛ صلح

جنگ با تعریفی که امام ارائه داده بود، نمی­توانست پایان بپذیرد. او یک سال آخر عمر شریف خود را به این اختصاص داد که تأکید کند با پذیرش قطعنامه 598، جنگ که همانا خود انقلاب است، به پایان نرسیده و از نشئه­ای به نشئۀ دیگر وارد شده است. اما گرمای این «حقیقت» در مقابل سرمای تسلیم شدن یاران و همراهان دیروز به «واقعیت» تاب مقاومت نداشت.

امام عاقبت در نیمۀ خرداد فرج خود را دریافت و حیرت حزب الله از پایان غیر ظفرمندانۀ جنگ با بهت فقدان امام عمیق­تر شد. جانشینیِ سید جوانبخت خراسانی هر چند مایۀ امید بود اما داغ بی تسلیروح الله را چه می­توان کرد؟ «آقا» خود می­گفت: «بسیار سخت است باور کردن این حقیقت تلخ؛ بسیار سخت بود برای ما در طول سال‌های گذشته تصور آن دنیایی که در آن امام نباشد؛ آن جهان بی‌روحی، آن فضای افسرده‌ای، آن زندگی غم‌انگیزی که در آن امام و رهبر و مراد و معلم و مرشد و پدر و امید ما حضور نداشته باشد.»

دوران جدید با مختصاتی جدید آغاز شده بود که عمده­ترین موضع حزب الله نسبت به آن همانا بهت بود. بهت و حیرتی که در عین حال با نوعی بی عملی و حتی خوش خیالی تؤام می­شد. حزب اللهی­ها کم و بیش احساس می­کردند که گویی چرخ اوضاع و احوال به سمت و سویی می­گردد که مطلوب نیست اما از سویی نمی­فهمیدند که این وضع جدید چیست و تمییز صحیح از سقیمش چگونه ممکن است و در عین حال معتقد بودند که حتماً آن بالا مسئولینی هستند که حواسشان به همه چیز هست.

آن بالا البته یک نفر بود که حواسش به همه چیز بود و با صدایی متفاوت از صدای غالب زمانه از خطر دنیازدگی و اشرافیت و تهاجم فرهنگی سخن می­گفت و بر استمرار راه امام تأکید می­کرد. اما آنچه را که می­گفت، بیشتر آنهایی که حقیقتاً می­فهمیدند، قبول نداشتند و اغلب آنهایی هم که قبول داشتند، چندان نمی­فهمیدند! واقعیت این است که حزب اللهی­ها دیگر آنطور که لازم بود در صحنه حاضر نبودند. آن اقلیت مطلقی از حزب الله هم که مؤمنانه و مخلصانه می­خواست در صحنه حاضر باشد، چون این صحنه جدید را درست نمی­شناخت، بیشتر به در و دیوار می­زد. این بود که مقابله با تهاجم فرهنگی را عمدتاً در تظاهرات علیه بد حجابی و مقابله با رپ و هوی متال می­فهمید. و حتی وقتی تا حدی پیشرفت کرد و صحنه­های اصلی را بهتر تشخیص داد، چون قواعد و روش­ جنگیدن در این صحنه­ها را نمی­دانست، با چوبۀ دار در دانشگاه پلی تکنیک به استقبال سخنرانی سروش رفت!

این گونه بود که سال­های نیمۀ نخست دهۀ هفتاد را باید سال­های تنهایی رهبری و رکود حزب الله دانست. رکودی که جز با یک سیلی نمی­توانست پایان پذیرد.

حزب الله؛ نوزایی

انتخابات دوم خرداد 76 و خصوصاً تفسیر و تأویل­هایی که در ادامۀ آن صورت گرفت، به صدا درآمدن زنگخطر بود، اما هنوز سیلی نبود. سیلی در روزهای داغ تابستان هفتاد و هشت و در خیابان­های تهران نواخته شد. ماجرای هجده تیر، به حزب اللهی­ها ثابت کرد که دعوا بر سر «اصل قضیه» است و باید کاری کرد. کم­کم معنای حرف­هایی که از ده سال پیش «آقا» مکرراً تکرار می­کرد، مشخص می­شد.

حزب اللهی­ها چشم باز کردند و دیدند همان بحث­ها، همان شبهه­ها، همان مفاهیم و بعضاً حتی همان آدمها که یکبار در اوایل انقلاب مچاله کرده و دورشان انداخته بودند، اینک از گوشه و کنار مجلات و نشریات به تیترهای صفحه اول راه پیدا کرده اند و حتی با حضور وقیحانه در کف خیابان سنگ­ها و فریاد­های خود را به سوی مجسمۀ وسط میدان انقلاب نشانه گرفته اند. خیلی روشن بود که باید کاری کرد.

حرکت جدیدی آغاز شد. این حرکت جدید، هر چند از جهت فکری و معنوی از نقطۀ واحدی هدایت می­شد که همان رهبری بود، اما در عمل و اجرا شدیداً جبهه­ای، خودانگیخته و نامتمرکز بود. هسته­ها و حلقه­های مختلفی با زمینه­ها و روش­های متفاوت ظاهر شدند و محصول کارهای به ظاهر نامرتبط آنها به طرز جالب توجهی با یکدیگر پیوند یافت و موج نوی حزب الله را رقم زد. در این میان اما سه محور اصلی و تعیین کنندۀ شکل­گیری این موج جدید تشکیلات، سیاست و اندیشه بود: هیأت، عدالت و غرب شناسی.

...