زیارت اربعین ، آیین میان فرهنگی شیعه

بنابر روایت امام حسن عسکری ^{علیه السلام} زیارت اباعبدالله در اربعین در کنار چهار رفتار دیگر، از نشانه های مومن محسوب شده است. این 5 نشانه همگی از ویژگی‌های تمایز بخشی برخوردارند، و مجموعه‌ی آنها نمادهای هویتی مکتب اهل بیت(ع) به شمار می‌روند. اما در میان این نشانه‌ها زیارت اربعین از ویژگی ممتازی برخوردار است که در سالیان اخیر بیشتر نمایان شده است.  چهار نشانه دیگر یعنی فرائض و نوافل یومیه، انگشتر به دست راست کردن، بسم الله را بلند گفتن و سجده بر خاک، از ظرفیت سامان‌دهی یک آیین اجتماعی برخوردار نیستند. در این میان زیارت سیدالشهداء در روز اربعین به جهت تمرکز مکانی و زمانی، زمینه‎ساز شکل گیری یک آیین اجتماعی شده است.

این ظرفیت تا پیش از محدودیت‌های حکومت بعثی، در قالب شکل گیری دسته‌ها و هیئات عزاداری عشایر و شیعیان ساکن در بلاد و قرای اطراف کربلا و نجف و رهسپار شدن‌شان به سوی کربلا سامان یافته بود. وقفه چند دهه ساله این آیین در دوران حکومت حزب بعث، همزمان با دوران گسترش مراودات فراملی و تسهیل و توسعه سفرهای زیارتی بود. پس از پایان محدودیت‌ها، با تاخیری چند ساله این نشانه مکتب اهل بیت ^{علیهم اسلام} فرصت یافت تا به یکی از گسترده‌ترین تجمعات بشری تبدیل شود. شناسایی و فهم ابعاد معنوی این آیین نیازمند مجال واسعی است، اما در این یادداشت تنها به چند ویژگی و ملاحظه در این باره بسنده می‌شود:

1- اگر چه معنای واحد و مشترکی میان شرکت کنندگان در آیین عزاداری اربعین وجود دارد، اما تنوع قومی و پراکندگی جغرافیایی زائران، عرصه کم‌نظیری برای شکل‌گیری ارتباطات میان‌فرهنگی شیعیان را فراهم می‌سازد. تنگارنده با توجه به هویت طلبگی بیش از دیگر اقشار از فرصت تعامل فرهنگی با زائران دیگر کشورها برخوردار بودم و گمان دارم هم‌اکنون بهره ناچیزی از این فرصت برای تقویت اراده جمعی شیعیان در برابر تهدیدهای مذهبی حاصل می‌شود.

2- مردمی بودن این آیین موجب شده پشتیانی و اجرای چنین برنامه گسترده‌ای در کشوری با زیرساخت‌های نامناسب امکان پذیر باشد. در مقایسه می‌توان به برگزاری مراسم حج و سرمایه‌گذاری گسترده مالی و اجرایی حکومت سعودی برای تدارک آن توجه کرد. واگذاری مراسم زیارت و عزاداری اربعین به مردم موجب شده، اقشار گوناگون مردم با توانمندی‌های مالی کم و زیاد بتوانند از این سفره معنوی بهره مند شوند و نیازی به اعمال محدودیت های جمعیتی نباشد.

3- با وجود همه ویژگی‌های مثبت و مطلوبی که در این آیین مشاهده می‌شود، متاسفانه آسیب‌های در آن نمودار شده که گسترش آن می‌تواند در آینده به تهدید تبدیل شود:

• مشارکت شیعیان کشورهای گوناگون در این مراسم مغتنم است، اما تاکید بر هویت ملی در برابر هویت مذهبی می‌تواند زمینه ساز فاصله گرفتن این زائران و حتی دسته‌بندی و مرزبندی میان آنها شود. این عارضه از سوی شیعیان کشورهایی که در کشور خود اقلیت محسوب می‌شوند، بیشتر مشاهده می‌شود. ابراز هویت ملی از سوی شیعیان ساکن اروپا با استفاده از پرچم‌های برافراشته کشورهای مسیحی، نگران کننده به نظر می‌رسد.
• اختلاف توانایی مالی زائران اربعین، اگرچه در فضاهای عمومی و زیارتی به چشم نمی‌آمد، اما با ورود به فضاهای اقامتی و مشاهده رفاه و سبک زندگی آنها، هشدار دهنده بود. برخی از زائران کشوهای خاشیه خلیج فارس برخلاف آداب زیارت سیدالشهداء، الگوی زندگی متنعمانه و مترفانه‌ای را در فضای زیارت پدید آورده‎اند. تداوم و توسعه این رفتار می‌تواند الگوی معنوی و بی‌آلایش زیارت اربعین را مخدوش سازد.
• برخی از رفتارهای نامشروع و بی‌پایه که در قالب عزاداری جلوه‌گر شده‌اند، عرصه زیارت اربعین را برای ابراز عمومی هدف قرار داده اند. این انحراف‌ها در ایام ازدحام زائران، در محدوده بین‌الحرمین به چشم می‌آمدند. عمده این کژرفتاری‌ها نیز مربوط به گروه‌های ایرانی بود که در داخل ایران مجال عرض اندام نمی‌یابند.

با این وجود، فضای عمومی زیارت و عزاداری اربعین در سرزمین عراق سازنده و مفید به نظر می‌رسد که برای حفظ و تعالی آن باید نسبت به آسیب‌زدایی از آن با اتکا به انگیزه‌ها و اراده زائران تدبیر نمود.